Sejm przyjął 7 kwietnia 2022 ustawę sankcyjną, której skutki dotkną wiele podmiotów prowadzących lub obsługujących transakcje z Rosją lub Białorusią.
Ustawa o szczególnych rozwiązaniach w zakresie przeciwdziałania wspieraniu agresji na Ukrainę oraz służących ochronie bezpieczeństwa narodowego nakłada na ministra spraw wewnętrznych obowiązek prowadzenia listy osób i podmiotów, wobec których są stosowane środki sankcyjne.
Będą to osoby i podmioty dysponujące środkami finansowymi, funduszami oraz zasobami gospodarczymi w rozumieniu rozporządzenia 765/2006 lub rozporządzenia 269/2014, bezpośrednio lub pośrednio wspierające:
- agresję Federacji Rosyjskiej na Ukrainę rozpoczętą w dniu 24 lutego 2022 r. lub
- poważne naruszenia praw człowieka lub represje wobec społeczeństwa obywatelskiego i opozycji demokratycznej lub których działalność stanowi inne poważne zagrożenie dla demokracji lub praworządności w Federacji Rosyjskiej i na Białorusi
– lub bezpośrednio związane z takimi osobami lub podmiotami, w szczególności ze względu na powiązania o charakterze osobistym, organizacyjnym, gospodarczym lub finansowym, lub wobec których istnieje prawdopodobieństwo wykorzystania w tym celu posiadanych przez nie środków finansowych, funduszy lub zasobów gospodarczych.
Ustawa nakłada na podmioty nie podporządkowujące się sankcjom karę do 20 mln. złotych.
Ustawa nakłada też embargo na import, transport oraz obrót węglem z Rosji lub Białorusi.
Przedsiębiorca, który wprowadził lub przemieścił na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej węgiel, bez względu na kraj pochodzenia tego węgla, jest obowiązany posiadać dokumenty potwierdzające kraj pochodzenia węgla, datę wprowadzenia lub przemieszczenia węgla na terytorium Polski, a w przypadku węgla, którego krajem pochodzenia jest Ukraina, także region wydobycia węgla.
Ustawa wprowadza – poza karami finansowymi oraz przepadkiem towaru podlegającemu embargu – także karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 w przypadku osób łamiących zakaz prowadzenia interesów wbrew powyższym ograniczeniom.
Takie i podobne sankcje obowiązują już od jakiegoś czasu na całym świecie, jednak sytuacja jest bardzo dynamiczna i jak na razie nieustannie się zaostrza. Tytułem przykładu: w lutym tego roku Wielka Brytania ukarała Clear Junction Limited i TransferGo – operatorów usług finansowych – za dokonywanie przelewów na rzecz podmiotów rosyjskich, co było złamaniem sankcji wprowadzonych jeszcze po aneksji Krymu w 2014 r. Warto też przypomnieć, patrząc nieco w przeszłość, amerykańskie sankcje wymierzone w Iran. USA sankcje traktują bardzo poważnie. Za ich naruszenie grożą kary finansowe dla przedsiębiorstw, a dla osób fizycznych świadomie dokonujących naruszenia także kara pozbawienia wolności.
Sankcje a zamówienia publiczne
Zgodnie z art. 7 nowej ustawy sankcyjnej, z przetargu wyklucza się m.in.
- wykonawcę wymienionego w wykazach określonych w rozporządzeniu 765/2006 i rozporządzeniu 269/2014 albo wpisanego na listę na podstawie decyzji w sprawie wpisu na listę, o której pisaliśmy powyżej;
- wykonawcę, którego beneficjentem rzeczywistym jest osoba wymieniona w wykazach określonych w rozporządzeniu 765/2006 i rozporządzeniu 269/2014 albo wpisana na listę lub będąca takim beneficjentem rzeczywistym od dnia 24 lutego 2022 r., o ile została wpisana na listę na podstawie decyzji w sprawie wpisu na listę rozstrzygającej o zastosowaniu sankcji
- wykonawcę, którego jednostką dominującą, jest podmiot wymieniony w wykazach określonych w rozporządzeniu 765/2006 i rozporządzeniu 269/2014 albo wpisany na listę sankcyjną lub będący taką jednostką dominującą od dnia 24 lutego 2022 r., o ile został wpisany na listę sankcyjną.
Ustawa sankcyjna wprowadza też zmiany w ustawie z dnia 16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej (Dz. U. z 2021 r. poz. 422, z późn. zm.) regulując możliwość zamrażania i zwalniania majątków podmiotów i osób wspierających agresję Rosji na Ukrainę. I podobnie jak w przypadku regulacji sankcyjnych, o których pisaliśmy wyżej, ustawa wskazuje, żę osoba lub podmiot, które:
- nie dopełniają obowiązku zamrożenia środków finansowych, funduszy lub zasobów gospodarczych lub zakazu udostępniania środków finansowych, funduszy lub zasobów gospodarczych osób i podmiotów objętych sankcjami,
- naruszają zakaz obsługi transakcji prowadzonych przy ich wykorzystaniu lub,
- nie dopełniają obowiązku niezwłocznego przekazywania informacji o środkach zamrożonych do KAS lub,
- nie zastosują się do zakazu świadomego i celowego udziału w działaniach, których celem lub skutkiem jest ominięcie sankcji,
podlegać będą karze do 20 mln. zł.
Ustawa w art. 16 zakazuje też stosowania, używania lub propagowania symboli lub nazw wspierających agresję Rosji na Ukrainę pod sankcją grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Jak zwykle w wypadku działań sankcyjnych, aby ograniczyć możliwość działania uprzedzających, ustawa ma wejść w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.
Realizacja zobowiązań umownych B2B
Wojna i sankcje mogą mieć wpływ na trzy typy umów:
- umowy międzynarodowe i transgraniczne z podmiotami z Federacji Rosyjskiej albo z innych krajów, dotyczące wykonywania umów na terytorium Federacji Rosyjskiej (np. dostawa towarów do Rosji, które zostały objęte sankcjami eksportowymi);
- umowy realizowane w Polsce, które dotyczą produkcji w oparciu o komponenty importowane z Federacji Rosyjskiej lub Białorusi. W czasie wojny może dojść do przerwania łańcucha dostaw towarów do producenta, który albo wcale nie może wykonać zobowiązania, albo napotyka na inne poważne trudności.
- umowy realizowane w Polsce, które dotyczą kontraktów realizowanych przez pracowników obecnie niedostępnych ze względu na wojnę, co jest powszechnym problemem np. w branży transportowej czy budowlanej, gdzie spory procent pracowników stanowili mężczyźni z Ukrainy, którzy wrócili do ojczyzny i wstąpili do wojska. Przy odpowiednich zapisach umownych przedsiębiorca, który popadł w związku z tym w zwłokę lub nie może wykonać zobowiązania, mógłby podnosić, iż jego opóźnienie w pracach jest niezawinione.
- Kontrakty, z których przedsiębiorcy sami zdecydowali się „wycofać” ze względu na bojkot rynku rosyjskiego. I tu zależnie od polityki konkretnej firmy może to oznaczać wykonanie dotychczasowych zobowiązań ale nie przyjmowanie nowych bądź nawet nie zrealizowanie dotychczasowych zobowiązań. Jeżeli jednak decyzja o wycofaniu była własną decyzją przedsiębiorcy (nie podyktowaną sankcjami bądź dostępnością komponentów lub siły roboczej) to, co do zasady, wobec kontrahenta jest ona złamaniem umowy i wiąże się z odpowiedzialnością kontraktową.
Jednak w wielu umowach – szczególnie realizowanych przez korporacje – znajdziemy zapisy, które nakazują – np. odbiorcom produktów – przestrzeganie kodeksów etycznych. Takie klauzule mogą zwalniać kontrahenta z wykonania zobowiązania np. z uwagi na to, że doszło do naruszenia zasad etycznych przez odbiorcę produktów. W takiej sytuacji odbiorcy, który narusza zasady etyczne, można wypowiedzieć umowę. Zwrócić jednak należy uwagę na to, że takie naruszenie musi być u konkretnego odbiorcy – należałoby wykazać dla przykładu jego zaangażowanie w łamanie praw człowieka w związku z wojną lub jej wspieranie.
Sankcje nie działają automatycznie na umowy
Samo wprowadzenie sankcji nie powoduje zerwania kontraktu. Jest jedynie podstawą do stwierdzenia, że umowa jest niewykonalna z uwagi na brak możliwości jej realizacji. W takiej sytuacji zobowiązanie może wygasnąć jako świadczenie niemożliwe. Trzeba pamiętać, że jeżeli doszło do niezawinionej niemożliwości świadczenia, to nie możemy żądać świadczenia wzajemnego, czyli żądać zapłaty.
Nie wykonując umowy z kontrahentem z Rosji przedsiębiorcy w określonych sytuacjach mogą wskazywać na siłę wyższą.
Siła wyższa to zdarzenie nieprzewidywalne, coś czego skutkom nie można zapobiec i ich uniknąć, zatem z pewnością nie dotyczy umów zawartych po wprowadzeniu sankcji.
Kluczową kwestią będzie tu możliwość uniknięcia skutków zdarzenia. Jeśli przedsiębiorca mógł uzyskać wyłączenia zgodnie z przepisami unijnymi a tego nie zrobił – wtedy na zaistnienie siły wyższej i zwolnienie z odpowiedzialności nie może się powołać. Wierzyciel będzie mógł wówczas zarzucić dłużnikowi działanie zawinione i brak należytej staranności w wykonaniu zobowiązania.
Analizując ryzyka prawne stosunków handlowych z firmami rosyjskimi (lub innymi potencjalnie objętymi sankcjami) przedsiębiorcy muszą zwrócić uwagę na następujące kwestie:
- czy towary lub usługi będące przedmiotem umowy są objęte sankcjami;
- czy istnieje możliwość uzyskania zezwolenia wyłączającego sankcje;
- czy istnieją zobowiązania umowne w kontrakcie, jak np. te dotyczące siły wyższej lub kodeksów etycznych, na które można powołać np. w celu wycofania z kontraktu lub klauzule rebus sic stantibus – wyjątku od zasady dotrzymywania umowy w jej pierwotnym kształcie. To daje podstawę do renegocjacji warunków kontraktu lub, w braku porozumienia, rozstrzygnięcia przez sąd o nowym sposobie wykonania zobowiązania lub nawet o rozwiązaniu umowy. Na podstawie art. 357(1) KC: Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
Skorzystanie z tej podstawy rozwiązania umowy jest możliwe jednak jedynie wówczas, gdy umowa podlega prawu polskiemu.
A jeśli umowa jest oparta na prawie rosyjskim?
Kwestia wybory prawa nie jest tożsama z wyborem sądu. Jeśli orzekałby sąd polski, a prawo rosyjskie byłoby właściwe do umowy, to wtedy sąd musi stosować to prawo do oceny zobowiązań stron, ale weźmie też pod uwagę sankcje UE. Podstawą takiego rozwiązania jest rozporządzenie Rzym 1, czyli tzw. przepisy wymuszające swoje zastosowanie.
Jeśli jednak orzekał będzie sąd rosyjski, to z pewnością nie będzie stosować sankcji unijnych, ale weźmie pod uwagę sankcje wprowadzane przez Rosję, przyjmowane w ramach retorsji.
Podsumowanie
Jakie są najważniejsze rodzaje sankcji międzynarodowych obecnie obowiązujących?
Najważniejsze rodzaje sankcji międzynarodowych obecnie obowiązujących to: sankcje gospodarcze, sankcje finansowe, sankcje handlowe, sankcje wojskowe i sankcje dyplomatyczne. Sankcje gospodarcze obejmują zakazy handlu, embargo na broń oraz ograniczenia w sektorach finansowych i energetycznych. Sankcje finansowe polegają na zamrożeniu aktywów, ograniczeniu dostępu do systemu bankowego i zakazie inwestycji. Sankcje handlowe ograniczają lub zakazują wymiany handlowej z określonymi krajami. Sankcje wojskowe obejmują zakaz sprzedaży broni i ograniczenia współpracy wojskowej. Sankcje dyplomatyczne polegają na zamrożeniu stosunków dyplomatycznych, wydaleniu dyplomatów i zakazie podróży.
Jakie są główne regulacje prawne dotyczące sankcji międzynarodowych w moim kraju?
Najważniejszą regulacją w tym zakresie jest Ustawa z dnia 27 sierpnia 2010 r. o stosowaniu środków przymusu wobec państw lub innych podmiotów zagranicznych (ustawa sankcyjna). Ustawa ta stanowi podstawę prawno-organizacyjną dla polskiego systemu sankcji międzynarodowych. Ma ona na celu wprowadzenie odpowiednich środków przymusu w celu ochrony polskich interesów narodowych i realizacji zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych. Ustawa sankcyjna umożliwia m.in. wprowadzenie sankcji finansowych, handlowych, wywozowych i przyjazdowych wobec państw lub innych podmiotów zagranicznych, które naruszają interesy Polski lub łamią międzynarodowe normy prawa. Ograniczenie stosowania sankcji międzynarodowych reguluje m.in. procedura administracyjna oraz możliwość odwołania się od decyzji organów administracji państwowej. Przestrzeganie sankcji międzynarodowych jest ważne dla utrzymania stabilności i bezpieczeństwa na arenie międzynarodowej.
Jakie są kluczowe reżimy sankcyjne wprowadzone przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ) lub Unię Europejską (UE)?
Kluczowe reżimy sankcyjne wprowadzone przez Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ) lub Unię Europejską (UE) to środki ekonomiczne, które mają na celu narzucenie sankcji wobec krajów, które łamią prawa międzynarodowe. Sankcje obejmują embargo zbrojeniowe, zamrożenie aktywów, zakazy handlowe, zakazy podróży dla osób i ograniczenia finansowe. Mają one na celu wywarcie presji politycznej i ekonomicznej, w celu zmuszenia krajów do zmiany swoich działań i przestrzegania norm międzynarodowych. Celem sankcji jest ochrona praw człowieka, utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa oraz promowanie stabilności regionalnej.
Jak działa proces monitorowania sankcji i jakie są metody analizy alertów w kontekście sankcji międzynarodowych?
Proces monitorowania sankcji to systematyczne śledzenie i analiza działań podejmowanych przez podmioty w celu przeciwdziałania naruszeniom sankcji międzynarodowych. Metody analizy alertów obejmują automatyczne przetwarzanie danych, w tym analizę tekstową, identyfikację kluczowych słów i wyrażeń, a także wykorzystanie algorytmów uczenia maszynowego do wykrywania podejrzanych wzorców. Alerty mogą obejmować informacje o transakcjach finansowych, kontaktach handlowych i innych czynnościach, które mogą naruszać sankcje. Monitorowanie sankcji jest istotne dla zapewnienia przestrzegania prawa międzynarodowego i ograniczenia nielegalnych działań gospodarczych.
Jakie są konsekwencje naruszenia sankcji międzynarodowych i jakie są najlepsze praktyki w celu zapewnienia zgodności z nimi?
Naruszenie sankcji międzynarodowych może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych i gospodarczych, takich jak grzywny, sankcje finansowe, zakazy handlowe, a nawet izolacja międzynarodowa. Aby zapewnić zgodność z sankcjami, najlepsze praktyki obejmują monitorowanie aktualnych list sankcji, wdrażanie rygorystycznych procedur kontroli, prowadzenie regularnych szkoleń dla personelu, utrzymywanie dokładnych baz danych klientów i partnerów biznesowych, oraz współpracę z organami regulacyjnymi i doradcami prawnymi.